ه گزارش فارس در روزگاری نه چندان دور مسائل مربوط به دریای خزر شاید تنها نقطه مشترک ایران و روسیه بود. اما شروع تحولات جهان عرب و همسویی منافع مسکو و تهران باعث شد که روابط این دو به سطح استراتژیک برسد و اکنون هیچ پرونده منطقه ای بدون همکاری ایران و روسیه قابل حل شدن نیست. به همین دلیل دیدارهای مقامات دو کشور در بزنگاه های مهم منطقه معناهای مهمی دارد. روز چهارشنبه ۱۰ آبان ۹۶ ولادیمیر پوتین به تهران سفر کرد تا در نشست سه جانبه ایران، روسیه و آذربایجان شرکت کند. هرچند که سفر رییس‌جمهور فدراسیون روسیه به ایران این‌بار نیز در قالب دو جانبه صورت نمی‌گیرد اما فضای منطقه ای باعث شده است تا ابعاد سیاسی و امنیتی این سفر بر سایر مسائل سایه بیفکند. رییس‌جمهور روسیه پیش از این در آذرماه سال ١٣٩٤ به تهران سفر کرده بود. در آن مقطع زمانی نیز پوتین برای شرکت در اجلاس سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز به تهران سفر کرد و در اقدامی خارج از تشریفات دیپلماتیک، مستقیم از فرودگاه مهرآباد به دیدار مقام معظم رهبری رفت. هرچند که جزییات گفت‌وگوها در آن دیدار هیچگاه علنی نشد اما دیدار فوق به شکل کم سابقه‌ای قریب به دو ساعت طول کشید. اما سفر پوتین به تهران چه ابعادی دارد؟
سفر سرنوشت ساز
دیدار رئیس جمهور روسیه از تهران همواره دارای ابعاد و پیامدهای مهمی بوده است. چرا که معمولا در عرف دیپلماتیک دیدارهایی در سطح کلان تنها در شرایطی صورت می گیرد که تصمیمات سرنوشت ساز و مهمی در دست اجرا باشد. به عنوان مثال سفر قبل رئیس‌جمهور روسیه به تهران برای شرکت در نشست کشورهای صادرکننده گاز انجام شد ولی تحت‌الشعاع مناسبات دو طرف حول بحران سوریه قرار گرفت.
در آن سفر پوتین پس از ورود به تهران از طریق فرودگاه مهرآباد مستقیماً به دیدار رهبر انقلاب رفت، رفتاری که در عرف رفتاری رهبران کرملین سابقه‌ای برای آن وجود ندارد. همان وقت، علی اکبر ولایتی دیدار پوتین را مهمترین ملاقات تاریخ جمهوری اسلامی ایران خواند، موضوعی که اهمیت آن با گذشت زمان مشخص شد. چند هفته بعد، روس‌ها مستقیم وارد جنگ سوریه شدند و با تشکیل یک فرماندهی نظامی مشترک، مناسبات طرفین وارد مرحله‌ای جدید شد. یک سال بعد، با استفاده روس‌ها از پایگاه هوایی شهید نوژه همدان، همکاری‌های نظامی دو طرف بر سر سوریه به نقطه اوج رسید، به خصوص که این برای اولین بار بود که ایران به یک قدرت خارجی اجازه به‌کارگیری از پایگاه‌های خود برای حمله به یک دشمن خارجی را صادر می‌کرد.[i] در واقع پس از سفر پوتین به تهران تحولات منطقه به گونه ای رقم خورد که درست بر خلاف خواست و برنامه آمریکا و عربستان بود. پس از این سفر همکاری های ایران و روسیه در مبارزه با داعش باعث شکست و هزیمت تروریست ها شد و نظم منطقه ای مورد نظر آمریکا دچار تغییراتی شد. در واقع بحران سوریه نشان داد که نظم آمریکایی حاکم بر منطقه فروپاشیده و دیگر واشنگتن بازیگر تعین کننده و تمام کننده منطقه نخواهد بود. همکاری ایران و روسیه باعث شد تا روسیه پس از مدت ها به خاورمیانه باز گردد و این کشور به عنوان یک ضلع مهم در نظم جدید منطقه معرفی شود. از سوی دیگر ایران نیر با نوع بازیگری خود نشان داد که مهمترین بازیگر منطقه ای در نظم جدید خواهد بود. در شرایط کنونی که دوران پسا داعش شروع شده است پوتین باردیگر به تهران بازگشته است و این بار به نظر می رسد ترسیم جزئیات نظم جدید منطقه ای از مهمترین برنامه های دو طرف باشد.
روس‌ها قصد دارند همزمان با پایان داعش، گروه‌های سوری را در مسکو گرد هم آورند و از شروع فرآیند سیاسی در دمشق حمایت کنند، موضوعی که فصلی جدید از مناسبات دو طرف را رقم خواهد زد. علاوه بر فرآیند سیاسی در دمشق، به نظر می‌رسد دو طرف حول نظم امنیتی جدید در سوریه نیز وارد همکاری خواهند شد، نظمی که به خصوص طی ماه‌های اخیر رژیم صهیونیستی را نگران کرده است. منابع امنیتی می‌گویند اسرائیلی‌ها از حضور ایران در سوریه پساداعش به شدت نگرانند و نگرانی خود را نیز چند مرتبه با روس‌ها در میان گذاشته‌اند. بنیامین نتانیاهو در سفر اواخر مردادماه خود به مسکو در ملاقات با پوتین گفت که حضور ایران در سوریه نگران‌کننده است ولی روزنامه روسی پراودا همان موقع نوشت که پوتین در برابر نتانیاهو بر این مسئله تأکید کرده است که ایران یک هم‌پیمان استراتژیک برای روسیه در خاورمیانه است، در حالی که اسرائیل تنها یک شریک مهم برای آن است.[ii] بنابراین در سفر جدید ائتلاف هایی که در چند سال اخیر در منطقه شکل گرفته است به نوعی تثبیت خواهد شد.
انزوای آمریکا
آمریکا اخیرا تحریم هایی را هم علیه روسیه و هم علیه ایران تصویب کرد. علاوه بر این ، دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا عدم پایبندی ایران به برجام را نیز تایید و سرنوشت این توافق بین المللی را به کنگره واگذار کرد. در واقع کارشناسان معتقد بودند که اقدامات ترامپ با هدف انزوای ایران صورت گرفته است و در این مسیر بسیاری از کشورها به دلیل ترس از واکنش های آمریکا روابط خود با تهران را محدود کردند. اما سفر پوتین به تهران در این شرایط معنای بسیار مهمی دارد. خبر حضور ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه در ایران برای نخستین‌بار تنها چند روز پس از اعلام عدم پایبندی تهران به برنامه جامع اقدام مشترک از سوی دونالد ترامپ، رییس‌جمهور ایالات متحده صورت گرفت. در حال حاضر دونالد ترامپ کنگره آمریکا را مکلف به تصمیم‌گیری درباره توافق هسته‌ای کرده و حتی تهدید کرده است که اگر برجام به میل امریکا اصلاح نشود وی شخصا کلید پایان حضور آمریکا در برجام را فشار خواهد داد. در چنین فضایی که اروپایی‌ها حداقل در بیان مواضع آشکار ، کنار ایران در پرونده برجام ایستاده‌اند رییس‌جمهور روسیه نیز با سفر به تهران بر استحکام برجام صحه می‌گذارد. در واقع دونالد ترامپ با اقدامات خود علیه ایران به نوعی زمینه انزوای آمریکا را فراهم کرد. چرا که در عمل سفر پوتین به عنوان رئیس جمهور یکی از قدرتمندترین کشورهای جهان مهر بطلانی بر پروژه های ترامپ برای انزوای ایران وارد کرد. شبکه خبری «بلومبرگ» در تحلیل دیدار پوتین با مقام های ایرانی، مهمترین هدف این سفر را نشان دادن واکنش مسکو و تهران به خط مشی های دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا دانست. تحلیلگر این شبکه اعتقاد دارد ایران و روسیه خواستار همکاری نزدیک تر با یکدیگر در زمینه توافق هسته ای هستند زیرا این توافق به واسطه رویکرد کاخ سفید و رهبران آمریکا دچار چالش شده است.
پایان سخن
شاید بتوان گفت که هزیمت داعش در عراق و سوریه یکی از پیامدها و ثمرات سفر پوتین به تهران در سال 94 بود. چرا که پس از این سفر ائتلافی منطقه ای علیه داعش صورت گرفت و به نوعی ائتلاف بین المللی به اصطلاح ضد داعش به رهبری آمریکا را تحت الشعاع خود قرارداد. پس از این ائتلاف روند عقب نشینی داعش شروع شد و اکنون در دوران پسا داعش بار دیگر پوتین به تهران سفر کرده است. چرا که ترتیبات امنیتی پسا داعش نیازمند هماهنگی روسیه و ایران خواهد بود. این مسئله به معنای آن خواهد بود که آمریکا و عربستان به عنوان دو کشوری که بیشترین سرمایه گذاری را برای شکل دادن به نظم منطقه ای در راستای اهداف خود انجام داده بودند با شکست مواجه شده اند. از سوی دیگر تلاش های ترامپ برای انزوای ایران و بی اعتبار ساختن برجام با این سفر با شکست مواجه شد. در کل پس از این سفر باید شاهد تغییرات محسوسی در فرایند سیاسی بحران سوریه و حتی یمن بود. چرا که اکنون عربستان نیز با روسیه ارتباط نزدیکی برقرار کرده و سفر اخیر ملک سلمان به مسکو و خرید سامانه اس 400 نشان از این امر داشت. به همین دلیل احتمال دارد که در سفر ملک سلمان به نوعی تنش زدایی با تهران در برخی پرونده های مهم منطقه ای مطرح شده باشد. به هرحال حال ، منطقه پس از دیدار پوتین از تهران شاهد تحولات و تغییراتی قابل ملاحظه ای خواهد بود. به طور خلاصه می توان گفت پیام سفر پوتین به تهران، انزوای آمریکا در طرح فشار بر ایران، تعیین ترتیبات امنیتی در مرحله پسا داعش در سوریه و تثبیت ائتلاف های منطقه ای خواهد بود
