آداب و تشریفات بخش مهمی از زندگی امروز ما است و اساسا کاری وجود ندارد که برای آن برنامه و دستورالعملی نوشته نشده باشد. رعایت اصول و قواعد تشریفات نه تنها راهبرد موفقیت است، بلکه به ما کمک می‌کند برای رسیدن به مقاصد، نیت‌ها و اهداف مان درست رفتار کنیم.
برای آشنایی هرچه بیشتر با اصول تشریفات دیدگاه‌های دیپلمات پیشین وزارت خارجه و مدرس دانشگاه را جویا شدیم.
نگاهی کوتاه به برخی مسئولیت‌های «علی بیدارمغز» نشان از تجربه‌هایش در عرصه ملی و بین‌المللی دارد؛ سمت‌هایی چون؛ «رایزن اول کادر سیاسی(بازنشسته) – وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران»،«دبیرسوم، سفارت جمهوری اسلامی ایران – مسکو»، «کاردار اسبق و نفر دوم سرپرست امور دانشجویی و رییس روابط عمومی سفارت ایران -دهلی نو»، «معاون اداره نمایندگی‌ها- تشریفات کل وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی»، «رییس تشریفات نمایندگی دائم جمهوری اسلامی ایران- سازمان ملل متحد نیویورک»، «مدیر سابق آموزش تشریفات در مرکز آموزشهای دیپلماتیک– وزارت امور خارجه» و «مشاور تشریفات اداره کل روابط عمومی و بین الملل- شهرداری تهران»
«ظاهر مرتب آدم‌ها، هویت آنها را نمایش می‌دهد، چطور می‌خواهیم مردم ما را تحویل بگیرند در حالی که حتی خودمان، خودمان را تحویل نمی‌گیریم، مردهای ایرانی فقط شب خواستگاری، خودشان را تحویل می‌گیرند و لباس شیک می‌پوشند.»؛ این‌ها بخش‌هایی از گفته‌های «علی محمد بیدارمغز» از اساتیدی است که سال‌ها در زمینه تشریفات بین‌الملل فعالیت داشته؛ بسیاری او را جزو الگوها و افتخارات کشور می‌دانند چراکه او از جمله افرادی است که تشریفات را هم به‌صورت تئوری و هم به‌صورت عملی(در محیط واقعی) به بروز و اجرا درآورده و با تجربیات ارزشمندی که طی سالیان گذشته کسب کرده، هم‌اکنون آموزشهای خود را در قالب کتاب و دوره‌های آموزشی کوتاه مدت و بلندمدت به افراد، علاقه‌مند و نیازمند به مباحث تشریفات آموزش می‌دهد.
آقای بیدارمغز می‌گوید که «تشریفات در ایران، معادل کلمه پروتکل(Protocol)در بسیاری از زبان‌های خارجی است؛ در معنا و مفهوم کلی، پروتکل عموما به ترتیبات مراسم دیپلماتیک و رسمی دولتی نظیر ملاقات‌ها، مذاکرات سران و مقامات تراز اول، نحوه برگزاری میهمانی‌های رسمی، نظام نگارش مکاتبات میان دولت‌ها با یکدیگر و وزارت خارجه کشورها با سفارتخانه‌های مقیم، انجام امور دیپلماتیک از جمله تقدیم استوارنامه، تقدم سفرا و امور پشتیبانی دیپلماتیک مربوط می‌شود؛ در کشورهای عربی پروتکل را مراسم، میهمانی و یا ملاقات می‌نامند، که وقتی این کلمه به فارسی برگردانده و ترجمه شد، در انتخابی هوشمندانه آن را «تشریفات» نام گذاری کردیم که از مصدر «تشریف» و از ریشه «شرف» می آید و به معنی مجد و بزرگی است.»
به گفته دیپلمات پیشین وزارت امور خارجه«رعایت تشریفات باعث مجد و بزرگی است. کسی که آداب تشریفات را رعایت می‌کند علاوه بر این که به مخاطب، میهمان و طرف مقابل خود احترام می گذارد و او را بزرگ می‌شمارد به شان و شخصیت خود نیز احترام گذاشته و متانت خود را نیز نشان می‌دهد.»
این کارشناس روابط بین الملل، می‌گوید که «یک دیپلمات گاهی با «پا روی پا انداختن» در یک ملاقات و در مواقعی با «دست در جیب شلوار کردن» و یا «کت در آوردن» در دیدار و در مواقعی با «داد زدن» و یا حتی با «ترک میز مذاکرات» می تواند سیاست‌های کشور را اجرا و اقتدار ملی را نیز نشان دهد. باید از مزیت ها و فرصت های کشور در چارچوب زمان استفاده کنیم؛ وقتی یک کشور قدرت دارد، اما از آن نتواند یا نخواهد استفاده کند قطعا یک مزیت را ازدست داده است؛ باید با مدنظر گرفتن منافع ملی، قدرتمندانه چانه بزنیم. وقتی بقیه کشورها هم می بینند که قدرت مذاکره و چانه زنی ایران افزایش یافته است روی ایران حساب باز می کنند، وقتی سرمایه گذاران خارجی می بینند ایران مزیت های اقتصادی مناسب دارد، بیشتر به ایران سفر می‌کنند.»
تشریفات ایران بر اساس اصول دین اسلام و ارزش‌های انقلابی است
این مدرس دانشگاه توضیح داد که «در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی می‌گفتند «نباید تشریفات داشته باشیم» چون به مفهوم تجملات تلقی می‌شد، زیرا اساسا تشریفات مربوط به دربار پهلوی بود و با دستورات اسلام نیز منطبق نبود، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در جمهوری اسلامی تشریفاتی را مبتنی بر آیات قرآن، سنت های اسلامی و سیره و فرمایشات پیامبر اسلام (ص)، ائمه اطهار(ع)، اصول دین اسلام و ارزش‌های انقلابی با عنوان «تشریفات برتر» تعریف، برنامه ریزی و مطرح کردیم. در این نوع تشریفات هیچ چیزی که مخالف اسلام و مذهب شیعه و ارزش‌های انقلاب اسلامی باشد اصلا وجود ندارد؛ به خاطر همین وقتی خارج از ایران می‌رویم، تاکید می‌کنیم بر روی میزهای پذیرایی‌ها و ضیافت‌های مقامات ما اصلا شراب قرار ندهند. البته بسیاری از کشورهای مسلمان این موضوع را رعایت نمی‌کنند.»
تشریفات بین المللی به آداب و فرهنگ بومی احترام می گذارد
این کارشناس ارشد تشریفات با اشاره به این که در صحنه بین الملل وقتی یک هیات به کشوری سفر می‌کند تابع قواعد بین المللی و آداب و رسوم آن کشور است، تاکید کرد: «حوزه اقتدار در مناسبات و تشریفات بین‌المللی در دیدارها و سفرها زمانی مشخص می‌شود که در برخی سفرها، کشور میهمان تعیین کننده نوع و نحوه تشریفات پذیرایی در آن کشورها هستیم.» او توضیح داد که «به همین دلایل مقام های ایرانی در سفر به ایتالیا بر سر میز ناهار و شام دیپلماتیک -که شراب سرو می‌شود- حاضر نشدند و ضمن توافق، زمان پذیرایی را به صبح (صبحانه کاری) تبدیل شد چون بر سر میز صبحانه کسی شراب سرو نمی کند. در ملاقات رسمی مقام کشورمان با پادشاه اسپانیا نیز وقتی رسم بر سرو شراب بر سر میز پذیرایی بود، زمان ملاقات را محدود و به یک دیدار مختصر تغییر دادیم؛ یعنی به دیدار پادشاه رفتیم، اما میهمانی وی را نپذیرفتیم.» به اعتقاد بیدارمغز این نوع رفتار مقتدرانه در تشریفات دیپلماتیک را فقط جمهوری اسلامی ایران انجام می‌دهد و بسیاری از کشورهای مسلمان این قواعد دین اسلام را در عرصه بین الملل و در ملاقات و پذیرایی‌ها نادیده می‌گیرند. هیات‌ها و مقام‌های دیگر کشورهای اسلامی در سفرهای خارجی وقتی به میهمانی‌های رسمی و دیپلماتیک و ضیافت‌های شام و ناهار در کشورهای غربی دعوت می‌شوند، ممکن است شراب ننوشند، اما در میهمانی و ضیافت حاضر می‌شوند و درخواست هم نمی‌کنند که بر سر میز آنها شراب سرو نشود و اکثرا شرکت می‌کنند.
ما انقلاب کردیم، فقیر که نشدیم
این مدرس تشریفات و فنون مذاکره، خوش پوشی، خوش رفتاری و خوش زبانی را از نشانه‌های انسان های موفق و از عوامل مهم موفقیت اشخاص دانست و اظهار داشت: «یک مقام یا نماینده رسمی جمهوری اسلامی ایران، یک بازرگان و تاجر، یک ایرانی باید خوش پوش باشد؛ ما انقلاب کردیم، فقیر که نشدیم. هر ایرانی سفیر فرهنگی ایران است. هر ایرانی و هر مقام ایرانی وقتی از کشور خارج می شود نماینده نظام، ملت، تمدن و تاریخ ایران است.»
او تاکید کرد که «اگر یک ایرانی احساس کند به محفل یا مجلسی وارد می شود که به او بی احترامی خواهد شد، نباید به آنجا برود. اگر هم در میهمانی‌های رسمی یا در سفر سیاحتی و زیارتی در هر جایی حتی در یک هتل و رستوران و ... به او بی احترامی شود باید از آن مکان خارج شود. شان یک ایرانی باید همیشه محفوظ باشد و نباید کم بیاورد.»
شان میهمان را باید رعایت کنیم
این دیپلمات پیشین وزارت امور خارجه بیان کرد: «چندین سال قبل وزیر مسکن و شهرسازی یک کشور آسیایی به ایران سفر کرد، یک رئیس دفتر اداره را برای استقبال وی به فرودگاه فرستادند، و آن وزیر را با تاکسی فرودگاه را به شهر آوردند؛ قرار بود او سه روز در ایران اقامت داشته باشد، و دیدارهایی را انجام دهد اما بعد از ظهر همان روز به کشور خود بازگشت، وقتی از او پرسیدند، گفت: «شان من را رعایت نکردند.»
پرستیژ ایرانیان در پسابرجام افزایش یافته است
این کارشناس ارشد تشریفات و فنون مذاکرات سپس چند تصویر از مذاکرات برجام را نشان داد و گفت که «معمولا از روی تصاویر و فیلم‌های گفت‌و‌گوهای مقام‌ها در نشست‌ها و دیدارها نحوه مذاکره و تعامل مقام-های ایران با طرف‌های مقابل را ارزیابی می‌کند. وی ادامه داد: مذاکرات «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه و تیم مذاکره کننده ایران در برجام (توافق هسته ای) هماوردی تیم ایران با آمریکا و در کل با کشورهای گروه 1+5 بود.»
بیدارمغز با بیان این‌که هر ژستی و هر رفتاری در مذاکره علاوه بر این که دارای یک یا چند پیام و پیامد است قطعا عواقب و بازخوردهای خاص خود را نیز در بر دارد، به تصویر دیگری از مذاکرات برجام که «جان کری» کت خود را درآورده است و «سرگئی لاوروف» همتای روسی او نیز چنین کاری را (متقابلا) انجام داد اشاره کرد و توضیح داد: «در آن جلسه ظریف هم اقدام متقابل انجام می‌دهد و کت خود را در آورد در حالی که سه وزیر خارجه فرانسه، انگلیس و آلمان کت بر تن دارند. لاوروف با رفتارهای متقابل در مقابل همتای آمریکایی خود در حال نمایش قدرت هماوردی روسیه به عنوان یک ابرقدرت در مقابل یک ابرقدرت دیگر (آمریکا) است. وقتی ظریف هم این ژست و رفتار را در مقابل همتایان خود انجام داد یعنی قدرت هماوردی و قدرت حاکمیت خود را مانند ابرقدرت ها به نمایش گذاشت.»
این کارشناس تشریفات و روابط بین الملل معتقد است که «پس از مذاکرات برجام، رفت‌و‌آمدهای هیات‌های خارجی به ایران افزایش یافته است و تاکید کرد بر مبنای سیاست خارجی، افزایش میزان و سطح رفت وآمدهای دیپلماتیک، به مفهوم ارتقای حیثیت بین المللی ایران و پرستیژ ایرانیان است.»
رعایت تشریفات و آداب گونه‌ای از نمایش قدرت و دست پر داشتن در مذاکرات است
بیدارمغز با بیان این که «رعایت تشریفات و آداب گونه ای از نمایش قدرت و دست پر داشتن در مذاکرات است» گفت: «رفتار، گفتار و حضور ما در مذاکره و معامله باید به گونه ای نمایشی از قدرت باشد که حتی اگر دستمان هم خالی است، ظاهرمان آن را نشان ندهد.:
این مدرس تشریفات و فنون مذاکرات معتقد است که «یک بازرگان شاید وجه نقدش خیلی کم باشد، حساب بانکی اش خیلی هم بالا نیست، شاید انبارهایش هم خالی است و در چند تا از معامله های خود نیز ضرر کرده، ولی در مذاکره به گونه ای باید ظاهر شود که گویی تمام اموراتش را با توفیق طی کرده است، حساب بانکی پر از پول دارد و انبارهایش هم پر از کالا است. او وانمود می‌کند که بی نیاز است؛ اگر نیازش را نشان بدهد کسی او را جدی نمی گیرد. باید با دست پر مذاکره کرد و حتی معتقدم باید نمایش داد که با دست پر برای مذاکره نشسته است.»
تشریفات راهبرد موفقیت است
بیدارمغز با تاکید بر این که آداب و تشریفات محدوده کاربردی اخلاقیات را مشخص می کند و اساسا تشریفات اخلاقیات است، تصریح کرد: «در صحنه بین‌الملل هیچ‌کس نمی‌تواند یک جلسه را بدون اجازه مقام بالاتر خود خود ترک کند و در صورت نیاز حتما باید بیاید کنار او بنشیند(نباید دولا شود چون پشتش به افراد دیگر می‌شود و بی احترامی است) به نحوی که سر او از سر مقام مافوق پایین تر باشد و پس از توضیح برای ترک جلسه کسب اجازه کند.»
در مذاکرات گاهی باید نرمش داشته باشیم و گاهی هم باید قدرتمندانه امتیاز بگیریم
این کارشناس ارشد تشریفات با تاکید بر این که هیچ‌گاه به شکم خالی و گرسنه در مذاکره حاضر نشوید افزود: «حتما قبل از مذاکره یک چیزی بخورید و ناشتا نباشید. حتما در مورد موضوع مورد بحث، مطالعه کنید و درباره طرف مقابل مذاکره تان، تحقیق کنید و اطلاعات لازم را کسب کنید. برای بیان مطلب خود در مذاکره، شیوه و سناریو ارائه مطلب داشته باشید و زمانبندی سخنان خود را در نظر بگیرید که چقدر فرصت دارید.»
این کارشناس تشریفات با اشاره به این‌که «برای مذاکرات باید استراتژی و تاکتیک داشت» گفت: «استراتژی با تاکتیک متفاوت است، این‌که ایران در افق 1404 در چه نقطه ای و در چه سطحی در حوزه سیاست، علم و اقتصاد باشیم استراتژی است، مراحل اجرای گام به گام و زمانبندی شده آن و این که چگونه به آن جایگاه برسیم، تاکتیک محسوب می‌شود.»
وی بیان کرد که «در تاکتیک گاهی دو گام به جلو حرکت می‌کنیم و شاید در زمانی باید یک گام به عقب برویم، در مذاکرات گاهی باید نرمش داشته باشیم و گاهی هم باید قدرتمندانه امتیاز بگیریم. استراتژی خط مستقیم برای رسیدن به هدف است، اما تاکتیک به مفهوم این است که کجا باید صبر و تامل کنیم، در کجا مکث کنیم و کجا باید قدرتمندانه به جلو پیش برویم و حرف‌مان را بزنیم، کجا لبخند بزنیم و کجا آرام حرف بزنیم و کجا هم داد بزنیم.» وی با بیان این که ممکن است یک کشور دارای قدرت هم باشد، اما نمایندگان و مقام های آن نتوانند این قدرت بالقوه را بروز دهد و به نمایش بگذارد این فایده ندارد، گفت: «تیم‌های مذاکره کننده دیپلمات های ایران، سفیران، سایر وزیران ما و نمایندگان مجلس و بازرگان های ما وقتی از کشور خارج می شوند، در دیدارها و مذاکرات با مقامات و نمایندگان خارجی باید این قدرت ناشی از مولفه‌های قدرت ملی را بدانند و به خوبی هم به نمایش بگذارند و گرنه این فرصت را از دست می‌دهیم.»
دستی که از بالا می آید و کف آن به سمت پایین است نشانه سلطه است
این کارشناس ارشد تشریفات توضیح داد که در روابط بین الملل «دست دادن» با طرف مقابل در حالی که کف دست به سمت پایین است، یا یک دست را در جیب شلوار قرار دادن در زمان رو به رو شدن و گفت و گو کردن، «کت در آوردن» در جلسه مذاکره، «پا روی پا انداختن» به نحوی که تخت کفش رو به صورت طرف مقابل باشد از مولفه ها و نشانه های «رفتار استکباری» در نظام سلطه و بی‌احترامی به طرف مقابل است.
رهبران و مقام‌های برخی کشورهای غربی در دیدار و گفت و گو با مقامات و همتایان خود در کشورهای آسیایی و آفریقایی با این کارها توانایی به رخ کشیدن قدرت استکباری و سلطه خود را در برابر طرف مقابل خود آشکار می سازند، اما وقتی طرف دیگر مذاکره و ملاقات نیز مقتدرانه و آگاهانه و با اقدام متقابل همین ژست‌ها و رفتارها را به نمایش می‌گذارد، نشان از هماوردی و مقابله با خوی استکباری و سلطه طلبی آن ها است. در مقابل نشانه های استکبار نشانه های ضعف نیز وجود دارد. در جلسات مذاکرات با همتایان و هیات های هم تراز برای معارفه هیات همراه خود، به جایی که بگویید «همکاران را خدمت شما معرفی می‌کنم» حتما بگویید که «همکارانم را به شما معرفی می‌کنم.»
بیدارمغز توضیح داد که وقتی از عبارت «خدمت شما معرفی می‌کنم» استفاده می‌کنید یعنی مقام طرف مقابل از شما بالاتر است؛ حال آن که این مذاکرات در سطحی هم تراز و هم سطح برگزار شده است و اگر به اشتباه این رفتارها انجام شود علاوه بر این‌که نشان ضعف است، بلکه طرف مقابل نیز احساس غرور و بزرگی خواهد کرد. در مذاکرات هم‌تراز و هم سطح از عبارات «عرض می‌شود» نباید استفاده شود و حتما به مترجم‌ها نیز سفارش و تاکید شود در تنظیم اسناد مذاکرات، محتوای ترجمه‌ها را به صورت صحیح تنظیم کنند و به اصل محتوای این گفت‌وگوها وفادار باشند.
نحوه صحیح دست‌دادن نمایش قدرت و اقتدار است
وی با بیان این که « نحوه صحیح دست دادن یک نماینده قدرتمند -فرقی نمی کند بازرگان، وزیر و یا یک رئیس جمهوری باشد-نمایش قدرت و اقتدار او است» افزود: اولا دست باید گرم و خشک باشد، ثانیا دست باید به صورت عمودی دراز شود یعنی شصت دست باید به سمت بالا باشد. در صحنه بین‌الملل دستی که از بالا می‌آید و کف آن به سمت پایین است نشانه سلطه است و روحیه استکباری و سلطه جویی است. و دستی که زیر (کف دست به بالا) قرار می گیرد نشانه تسلیم و تبعیت و به مفهوم ضعف و پذیرش سلطه است، ثالثا، هنگام دست دادن باید دست طرف مقابل را با گرمی و صمیمیت و در یک مدت زمان منطقی و معقول فشرد.» بیدارمغز گفت: «همچنین در صحنه بین‌الملل هیچ مقام دولتی، هیچ سفیری، هیچ وزیر و نماینده کشوری نباید به شیوه سلطه طلبی دست بدهد و اگر هم خواست به چنین شیوه ای دست بدهد توصیه می شود که ضمن دست دادن باید دست وی را تا حدی که دست به شکل عمودی و استاندارد قرار بگیرد باید دست او چرخانده شود.» این کارشناس روابط بین الملل بیان کرد: »گاهی برای من حسرت بود که ما این همه قدرت داریم، اما در مجامع بین‌المللی، در مذاکرات، نمی‌توانیم یا نمی‌خواهیم این قدرت ها را نمایش بدهیم. شاید آن کاری را که می‌خواهیم و دنبال می‌کنیم نشود، اما همیشه از شما یک تصویر قدرتمند خواهند داشت. حتی اگر در روند مذاکره به شما «نه» گفته اند، ولی تردید خواهند کرد که چرا به شما پاسخ منفی داده اند و قطعا با خود می‌گویند که شما قدرتمند هستید.»
واژه‌ها و عبارت‌های مختلف در ادبیات بین‌الملل، مفهوم، هویت و کاربرد خاص خود را دارند
بیدارمغز با بیان این که «واژه ها و عبارت های مختلف در ادبیات بین‌الملل هر کدام مفهوم، هویت و کاربرد خاص خود را دارند، گفت : در بیانیه های شورای امنیت سازمان از عبارات مختلف مانند: «محکوم کرد»، «شدیدا محکوم کرد» استفاده می شود و در برخی از آن ها نیز می‌گویند: « سرزنش کرد» و یا «تقبیح کرد» و در بیانیه ای دیگر می گویند «ابراز انزجار کرد» تمام این کلمات و عبارت ها در عالم سیاست دارای بار معنایی و مفهوم خاصی هستند. در عرصه روابط بین الملل با شناخت هویت عبارت‌ها و کلمات می‌توان به موضع صادرکننده بیانیه یا مواضع آن کشور، وزارت خارجه، ریاست جمهوری، یا شورای امنیت یا مجمع عمومی سازمان ملل متحد درقبال موضوع یا مساله که ورود کرده اند پی برد و آن بیانیه را مورد سنجش قرار داد این طور نیست که می توانیم همین‌طوری حرفی را بزنیم.
سورمه‌ای شما را باهوش و مقتدر نشان می‌دهد و رنگ بژ ضعیف و کم‌هوش
این کارشناس ارشد تشریفات با بیان این که «در عرصه بین‌الملل پوشیدن لباس سورمه‌ای نشان از هوش و اقتدار یک مقام است؛ توصیه می‌شود در مذاکرات با لباس به رنگ «بژ» حاضر نشوید چون کم هوش و ضعیف به نظر می آیید» ، گفت: وقتی یک مقام با لباس مرتب ظاهر نمی‌شود مردم درباره او نظر دیگری خواهند داشت؛ در مذاکرات و در جلسات و در میهمانی‌ها به هیچ وجه لباس نامرتب نپوشید. اگرچه در تشریفات، روانشناسی اصل نیست، اما چون این نظرات روانشناختی غالب و با معنا است؛ پس بسیار با اهمیت است. کارشناسان بررسی کرده اند متوجه شده اند که آدم های باهوش و قدرتمند - فرقی نمی کند صاحبدولت یا بازرگان- لباس سورمه‌ای می‌پوشند.
مردهای ایرانی فقط شب خواستگاری شیک‌پوش هستند
این دیپلمات پیشین وزارت امور خارجه تصریح کرد: ظاهر مرتب آدم ها، هویت آنها را نمایش می‌دهد؛ به چه صورت می‌خواهید مردم شما را تحویل بگیرند در حالی‌که حتی خودتان، خودتان را تحویل نمی‌گیرید، مردهای ایرانی فقط شب خواستگاری خودشان را تحویل می‌گیرند و لباس شیک می پوشند. مرد ایرانی هر شغل و جایگاهی داشته باشد خیلی شیک و مرتب به مراسم خواستگاری می‌روند. یک مرد یک تاجر، یک کارمند و یک شهروند هر روز باید (مثل شب خواستگاری) مرتب، شیک و باوقار باشد؛ باید در جلسات و مذاکرات و در بین مردم، خودتان را متین و باهوش نشان دهید؛ شیک و زیبا عرضه کنید تا مقبول باشید. این شما هستید که با «خوب حرف زدن» و «حرف خوب زدن»، با زبان بدن و رفتارهای مناسب و مودب مردم را تحویل می گیرید و مردم نیز شما را تحویل می گیرند.
خارج‌شدن از یک مراسم مانند ورود به آن تشریفات و آداب ویژه خود را دارد
بیدارمغز با بیان این که «در عرصه دیپلماتیک و روابط بین‌الملل تکیه و تاکید ما بر قالب‌های تشریفاتی است» تصریح کرد: کارها با تشریفات شروع می‌شود، با تشریفات ادامه پیدا می‌کند و با تشریفات هم تمام می شود. ورود به جلسه مذاکره و یک سالن همایش و مراسم آداب خاص خود را دارد؛ حضور، نشستن و صحبت کردن در یک میهمانی، مذاکره و یک نشست و یا جلسه رسمی هم آداب تشریفاتی مخصوص خودش را دارد؛ حتی خارج شدن از یک مراسم نیز آداب ویژه (خروج از) آن مراسم را دارد.
سخنرانی کردن، نگاه کردن، ایستادن، دست دادن، ارائه و بیان یک مطلب، حتی غذا خوردن و میوه خوردن، نوشیدن و... هر کدام آداب ویژه و تشریفات خاص خود را دارد؛ به طوری کلی هیچ کاری در عرصه بین الملل وجود ندارد که آداب و شرایط ویژه خودش را نداشته باشد.
